İşyerinde Psikolojik Taciz “Mobbing”

Serap KUTLUAY

Latince bir sözcük olan mobbing “mobile vulgus” sözcüğünden gelmekte olup, kararsız, kalabalık, şiddete yönelmiş topluluk gibi anlamları içerisinde barındırmaktadır. İngilizce’de ise bir yerde toplanmak, saldırmak ve rahatsız etmek anlamlarını taşımaktadır. Türkçe karşılığı olarak da “yıldırma, bezdirme” kullanılmıştır. Mobbing, Avusturyalı bilim insanı Kondrad Lorenz tarafından 1960’lı yıllarda ortaya atılmış bir kavramdır. İlk olarak hayvanlarda meydana gelen davranışları tanımlamak için kullanılmıştır. Sonraki yıllarda ise İsveçli bilim insanı Dr. Peter Paul Heinmann okulda öğrenciler arasında oluşan zorbalık ve taciz olaylarını bu kavramla açıklamıştır. Mobbing terimini iş yaşamındaki şiddet, baskı ve yıldırma olarak tanımlayan bilim insanı Heinz Leymann’dır. Ona göre Mobbing duygusal bir saldırı, bir veya birkaç kişi tarafından bir kişiye yönelik yapılan sistematik psikolojik tacizdir. Bullying ve Mobbing kelimelerinin birbirleriyle karışması üzerine Leymann 1997 yılında okul örgütleri için “bullying” işyerleri için ise “mobbing” kelimesini önermiştir.

Mobbingin en belirgin özelliklerini sıralayacak olursak, kasıtlı olarak yapılan sistematik tekrarlar, uzun sürelilik arz etmesi (en az 6 ay), çalışanı işyerinden uzaklaştırmaya yönelik olmasıdır. Bu özelliklere sahip davranışlara maruz kalıyorsanız muhtemelen mobbinge uğruyor olabilirsiniz. Mobbinge uğrayan birçok birey iş yerinde mağdur olduğunun farkına varamamaktadır. Mağdurlar ekonomik, kültürel, fiziksel yönden daha zayıf olan çalışanlardır. Psikolojik tacizi yapan kişi işveren, amir, işçi olabilir. Huber’a göre (1994) , başarılı, farklı, yalnız veya işletmeye yeni gelen kişilerin mobbing mağduru olma riski daha yüksektir. Niedle göre ise, yaş, cinsiyet, iş sektörü ve meslek türü gibi değişkenlerde mağdur olma riskini etkilemektedir.

İşyerinde psikolojik taciz şu unsurları içerir:

Mevcut işyerinde gerçekleştirilmiş olmalı,
Üstler tarafından astlara uygulanabileceği gibi astlar tarafından üstlere ya da eşitler arasında da gerçekleşebilir olmalı,
Sistematik olmalı,
Sürekli ve sıklıkla yapılmalı,
Kasıtlı olmalı,
Yıldırma, kişiyi pasifleştirerek işten uzaklaştırma amacında olmalı,
Mağdurun sağlığına olumsuz etkiler ortaya çıkarmış olmalı,
Olumsuz tutum ve davranışlar gizli veya açık olarak yapılmış olmalıdır.

Mobbingin iş yerinde görülme nedenleri önemlidir. Yapılan araştırmalara göre, rekabet, istihdam edilen personelin yanlış seçimi, dönemsel işçi istihdamı, mevki elde etme kaygısı gibi nedenler yüzünden mobbingin ortaya çıktığı saptanmıştır. Bazı örgütsel ve yönetimsel nedenlerde mobbinge yol açmaktadır. Yönetimdeki kişilerin psikolojik tacizi, bazı hedefleri için araç olarak kullanması da söz konusudur. Bu kişilerin sorun çözme ve iletişim konularındaki yetersizlikleri, liderlik vasfının zayıflığı, hiyerarşik yapı, takım çalışmasına önem vermemesi, birini suçlama eğilimine sahip olumsuz toplumsal alışkanlıklarının olması gibi nedenler sayılabilir.

İşyerlerinde birçok olumsuz durumlar söz konusu olabilir ancak her davranışı mobbing olarak tanımlayamayız. Fiziksel şiddet, cinsel taciz, hakaret,tek seferlik ortaya çıkan olumsuz durumlar,anlık tartışmalar ve çekişmeler,işyeri dışında gerçekleşen tutum ve davranışlar işyerinde psikolojik taciz olarak değerlendirilemez.

Mobbingi iki şekilde sınıflandırmamız mümkündür. Dikey psikolojik taciz, yatay psikolojik taciz. Dikey (hiyerarşik) olarak ortaya çıkan psikolojik tacizde üstlerden astlara ya da astlardan üstlere iki yönlü bir durum söz konusudur. Bir amirin astlara yönelik uyguladığı davranışlar yukarıdan aşağı, astların bireysel olarak ya da topluca amirlerine uyguladıkları davranışlarda aşağıdan yukarı mobbing olarak değerlendirilmektedir. Yatay (eşitler arası) psikolojik tacizde ise aynı düzeyde ve aynı hiyerarşik ekipte olanların birbirlerine uyguladıkları davranışların bütünü söz konusudur.

Mobbing sürecinde meydana gelen olaylar aşama halindedir. İlk aşama olarak kritik olaylar ortaya çıkar. Henüz mobbing olarak nitelendirilecek olay ortada yoktur ancak psikolojik tacize dönüşebilecek potansiyel taşıdığı aşamadır. İkinci aşama olarak işyerinde psikolojik taciz ve damgalama aşaması meydana gelir. Bu aşamada davranışlar sürekli ve sistematik bir hale dönüşür. Hedef kişi odak noktasına alınır ve yönetime şikâyetler gitmeye başlar. Üçüncü aşamada yönetim devreye girmeye başlar. Bu noktada objektif değerlendirmeler yerine kişisel faktörler yönetimce esas alınmaya başlar. Son ve dördüncü aşamada ise işten ayrılma aşamasıdır. Kişi ya kendi isteğiyle ayrılır ya da işten çıkarılır. Mağdurun sağlık problemleri ortaya çıkabilir. Psikolojik veya tıbbi destek alması gerekebilir.

Mobbingin tarafları, mobbing işyerinde psikolojik taciz mağdurları, işyerinde psikolojik taciz uygulayıcıları (zorba) ve işyerinde psikolojik taciz izleyicileri olarak üç grupta sınıflandırılmaktadır. İş yaşamı dünyasında bulunuyorsanız bu üç rolden birini oynamaya adaysınız demektir.

Mobbingin işyerinde vereceği zararlar fazladır. Mobbingin mağdura, mağdurun ailesine, işyerine, topluma ve ülkenin ekonomisine olumsuz etkileri vardır. Mağdur açısından, fiziksel ve zihinsel rahatsızlıklar, sosyal ve ekonomik nedenler ortaya çıkarmaktadır. Ruh sağlığı bozulan mağdurun uyku bozukluğu, ağlama nöbetleri, gerginlik, öfke ve bunların sonunda ortaya çıkan intihar vakaları, depresyon, alkol ve madde bağımlılıklarına kadar giden sonuçları olabilmektedir. Mağdurun işyerinde yaşadığı sorunlar, karı-koca ve ebeveyn-çocuk ilişkilerini, çocukların psikolojik gelişimlerini de olumsuz etkilemektedir. İşyeri açısından ise, genel verimliliğin ve çalışma ilişkilerinin bozulması, izinlerin ve sağlık raporlarının artması, örgütsel bağlılığın azalması, kurumun yöneticilerin saygınlığının yitirilmesi gibi etkileri söz konusudur. Toplum açısından bakacak olursak mağdurun doktor muayenesi, sağlık raporları gibi nedenlerden dolayı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Çalışma Genel Müdürlüğüne yük getirdiği saptanmıştır. Ülke ekonomisine orta ve uzun vadede topluma ve ekonomiye zarar vermektedir. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO)’ya göre 2000 yılında Almanya’da psikolojik sağlık problemleri nedeniyle alınan izinlerin ülkeye maliyeti 2.2 milyon dolardır. Leymann’ın İsveç’te yaptığı bir araştırmaya göre, işyerinde psikolojik tacizin kişi başına düşen maliyeti 30.000 ile 100.000 dolar civarındadır.

Mobbinge uğradığını düşünen çalışan, öncelikle sağlıklı bir şekilde belirtileri değerlendirmeli, çatışmadan kaçınıp sakin davranmalıdır. Psikolojik taciz üstler tarafından uygulanmıyorsa durumu üstlere bildirmelidir. Varsa yazışmalar, mesajlar, e-postalar saklanmalıdır. Sürece ilişkin günlük tutulmalıdır. Olaylara tanık olan veya olabilecek iş arkadaşlarıyla görüşerek sendikadan yardım istemelidir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın İletişim Merkezi Alo 170’i arayarak, işyerlerinde psikolojik taciz konusunda uzman psikologlardan destek almalıdır. Tüm önlemlere rağmen sorun çözülemiyorsa konu yargıya intikal etmelidir.

Türkiye’de Mobbing ile ilgili hukuki düzenlemeler yapılmıştır. Mevzuatımıza ilk olarak 6098 sayılı Borçlar Kanunu ile giren işyerinde psikolojik taciz ifadesi, 417. maddesi “İşçinin kişiliğinin korunması” başlık altında düzenlenmiştir. 4857 sayılı İş Kanununun 2. 5. 22. 24. ve 25. maddesinde ise iddia ve uyuşmazlıkların değerlendirilmesinin mümkün olacağı belirtilmektedir. 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu 8. maddesinde ise devlet memurlarının işbirliği içerisinde çalışmasının esas olduğunu belirtmiştir. 10. maddesinde ise amirlerin hakkaniyet ve eşitlikçi olması belirtilmiştir. 2011/2 sayılı İşyerlerinde Psikolojik Tacizin (Mobbing) Önlenmesi Genelgesinde ise mobbinge detaylı olarak yer verilmiştir. Toplu iş sözleşmelerine, işyerinde psikolojik taciz vakalarının yaşanmaması için önleyici nitelikte hükümler konulması gerekliliği ifade edilmiştir. Ülkemizde Çalışma ve Sosyal Güvenlik İletişim Merkezi, ALO 170 aranarak psikologlardan yardım ve destek alınabilmektedir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bünyesinde Devlet Personel Başkanlığı, sivil toplum kuruluşları ve ilgili tarafların katılımıyla “Psikolojik Tacizle Mücadele Kurulu” kurulması da planlanmıştır.

Yalnız değilsiniz! Mobbing’e maruz kaldığınızı düşünüyorsanız, Çalışma ve Sosyal Güvenlik İletişim Merkezi olan Alo 170’i 7 gün 24 saat tuşlayarak psikologlardan destek ve yardım alabilirsiniz. Yapılan araştırmalar mobbingin en çok sektörsel dağılımda Sağlık Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı’nın öne çıktığını belirtiyor. Bu şikâyetlerin azaltılarak örgüt kültürüne ve iletişime daha fazla önem veren eğitim yöneticilerinin kurumlarımızda yer almasını diliyorum.